Mensen die kiezen voor een loopbaan bij de overheid worden van oudsher vaak gekenmerkt door een roeping om de publieke zaak te dienen. De Engelsen noemen de ambtenaar niet voor niets de ‘civil servant’. Je zou kunnen zeggen dat er van een zeker idealisme sprake moet zijn om te willen bijdragen aan de complexe besluitvorming en om de kritiek die de ambtenaar of de politicus nogal eens ten deel valt te verduren.
Interview met Frank van Dooren, Directeur-bestuurder bij Woningcorporatie ZVH, en daarvoor werkzaam bij verschillende gemeentes en de provinciale overheid. Hij is trainer in ons programma Bezielend Leiderschap en in ons programma speciaal voor leidinggevenden in de overheid: Leiderschap, Reflectie en Ontwikkeling.
Werken in een politiek en bestuurlijk krachtenveld dat zeer onvoorspelbaar en hectisch kan zijn, vraagt om professionals en leidinggevenden die de samenhang zien, die vanuit omgevingsbewustzijn en empathie voor de verschillende stakeholderperspectieven bijdragen aan democratische ervaringen. In dit artikel krijg je een aantal belangrijke inzichten en tips om je inzicht in jouw functioneren binnen de sterk veranderende omgeving van overheidsinstellingen te vergroten.
Inzicht 1: De koninklijke route is de snelste route
Binnen de overheid wordt samenwerking met de diverse belanghebbenden of stakeholders gezien als een oplossing om tot breed gedragen besluiten te komen. Dit is de koninklijke route. Soms dient zich echter een gelegenheid aan om een besluitvormingsproces te bespoedigen. De verleiding is dan groot om de bocht af te snijden. De ervaring leert dat het gewenste eindresultaat zich niet laat bespoedigen, maar dat alle belangen gehoord, gewikt en gewogen moeten worden. De resultaten krijgen dan een integrale waarde waardoor je uiteindelijk het hele proces verkort: de kans op bezwaarprocedures e.d. is dan immers aanzienlijk kleiner omdat je kiest voor een complete oplossing.
Inzicht 2: Politiek en ambtenarij zijn andere werkelijkheden wat betreft bureaupolitiek
Bureaupolitiek en rattengedrag komt in de beste organisaties voor. Het zijn vaak bazen, maar ook collega’s, bezig met overleven, die gaan voor de macht en de eigen glorie, die spelletjes spelen, roddelen, met de eer gaan strijken, haantjesgedrag vertonen, en zich niet volledig met de echte inhoud bezig willen houden of vraagstukken voor de bestuurder zo goed mogelijk willen oplossen. Maar, gewetensvraag: ‘Wie manipuleert er nu eigenlijk niet? We vertonen allemaal wel eens ‘rattengedrag’, het gaat alleen om de mate waarin het gebeurt en of je bereid bent dat te onderzoeken en te bespreken.
Een organisatie waarin manipulatie en bureaupolitiek domineert gaat niet samen met de zware taak van de overheidsprofessional die moet dealen met een erg complexe en veeleisende samenleving. Juist door niets achter te houden, juist door informatie en kennis te delen, vergroot je de transparantie en ben je beter in staat verantwoording af te leggen aan die samenleving over de kosten en opbrengsten van de prestaties van jouw organisatie.
Een belangrijk inzicht hierbij is dat de ambtenarij en de politiek twee verschillende werkelijkheden zijn:
- In de politiek geldt het primaat van de macht. Hier zijn politieke spelletjes tot op zekere hoogte functioneel om dingen voor elkaar te krijgen of de “doorwaadbare plaatsen” te zoeken.
- In de ambtenarij geldt het primaat van de kennis. Hier zijn politieke spelletjes zelden functioneel omdat de inhoud op de eerste plaats komt en transparant handelen bijdraagt aan een goed functionerend speelveld.
Inzicht 3: Zo ga je integer om met de ‘momenten van de waarheid’
Overheidsprojecten als de Betuwelijn tonen het belang aan van dienstbaarheid aan de publieke zaak. Goede bestuurders snappen heel goed dat je de reputatie van de overheid in de samenleving ter discussie stelt als je maar een deel van het verhaal in beeld brengt. Zoiets heeft een enorme terugslag op de overheid als geheel en op het vertrouwen van de mensen. In je loopbaan zijn dit de ‘momenten van de waarheid’: ben je integer, toon je ‘moraal van de teamgeest’ of probeer je te scoren vanuit haastgedrag of eigenbelang?
Je kunt niet altijd alles meteen vertellen. Dat is bekend. Je moet jezelf goed kennen om hiermee te kunnen omgaan. Maar als je doelbewust informatie achterhoudt die belanghebbenden tot andere keuze zouden hebben gebracht, dan ga je over een grens heen. De oplossing is om wanneer je niet alles kunt vertellen, je niet moet suggereren dat je volledig transparant bent. Je hoeft geen heilige of een held te zijn. Het gaat erom dat er consensus is over hoe je in zulke gevallen het best kunt handelen en dat je een gezamenlijk normen- en waardenniveau ontwikkelt. Dat is voor fatsoenlijk bestuur van levensbelang.
Inzicht 4: Beweeg mee met de levensfases en wordt meer jezelf
Voor iedereen geldt dat je een paar keer in je leven voor de keuze staat om:
- Je talent verder uit te nutten.
- Jezelf opnieuw uit te vinden.
Maar hoe ouder je wordt, hoe kleiner de marges om je talenten te verdiepen. Als je jezelf opnieuw wilt uitvinden, dan gaat dat in de kern over zelfacceptatie. Dat gaat dus niet over het aanleren van nog een kunstje, maar over meer jezelf worden. Dat is ook het enige wat je hebt, wie je bent is alles wat er is. Als je dertig bent ziet die vraag ‘wie ben ik en wat wil ik’, er anders uit dan wanneer je veertig of vijftig bent. Er zijn dus momenten in je leven dat je vastloopt, dat je last krijgt van werkdruk, dat de lol of de fut eruit raakt, dat je je afvraagt: “Hoor ik hier nog wel thuis?”.
Mogelijk kan een contextverandering je dan helpen. Stel dat je bij een risicomijdende afdeling werkt, dan kan het goed zijn eens ergens je tanden in te gaan zetten bij een projectbureau.
Inzicht 5: Verenig de wet met de menselijke maat
Wanneer iets volgens de regels verloopt wil dat lang niet altijd zeggen dat de toepassing van die regels ook rechtvaardig is voor de betrokkenen. Zo kan bij strikte toepassing van de regels voor woningtoewijzing de menselijk maat ver te zoeken zijn. Iedereen snapt dat een depressieve persoon die zijn ouders heeft verloren bij een aardbeving maar zelf nog wel levend onder het puin vandaan kon worden gehaald, niet in een verouderde flat geplaatst moet worden die beweegt als het hard waait. Als je in zulke gevallen vindt ‘regel is regel’, dan moet je echt afvragen of je wel geschikt bent om te werken in een publieke functie.
Hiermee omgaan vraagt om een soort wijsheid, een soort geweten. De huidige nadruk op kwantitatieve waarden moet in balans gebracht worden door mensen die de kwalitatieve belangen begrijpen en kunnen bewegen tussen beide uiteinden van dat spectrum.